Tworzenie pojęć i nadawanie znaczeń pomaga nam w zrozumieniu świata dookoła nas. Raz na jakiś czas jednak warto przyjrzeć się naszym interpretacjom rzeczywistości, by sprawdzić jaki wpływ wywierają one zwrotnie na realia, w których żyjemy. Dobrym przykładem jest tu pojęcie “autyzm”, które od momentu powstania, aż do końca XX wieku było kojarzone z patologią. Dopiero w 1998 roku australijska socjolożka Judy Singer stworzyła zupełnie nowy sposób patrzenia na to zjawisko. Takim sposobem, nową kategorią interpretacyjną stała się neuroróżnorodność.
Debata nad spektrum autyzmu jest również zagrożona zjawiskiem niesprawiedliwości poznawczej (czy niesprawiedliwości epistemicznej). W 2007 roku filozofka Miranda Fricker, zwróciła uwagę na sytuację, w której ktoś zostaje poszkodowany w związku z dostępem do procesu wytwarzania i dystrybucji wiedzy. Istnieją dwa rodzaje niesprawiedliwości poznawczej. Niesprawiedliwość testymonialna – to sytuacja, w której bez wystarczającego powodu pomija się lub umniejsza świadectwo danej osoby. Niesprawiedliwość hermeneutyczna z kolei występuje, kiedy podmiot jest pokrzywdzony poznawczo, gdyż nie dysponuje odpowiednimi kategoriami, pozwalającymi mu zrozumieć własne doświadczenie świata w odpowiedni sposób. Jeżeli ramy pojęciowe dotyczące autyzmu ograniczają się do krzywdzących i dewaluujących sformułowań np. “„ofiary własnego stanu”, „permanentnie bezradne i bezrobotne”, trudno sobie wyobrazić, aby osoby w spektrum autyzmu postrzegały siebie inaczej.
Zasadniczo niesprawiedliwość testymonialna, związana z nieuznawaniem czyjegoś zdania za istotne, jest immanentnie wpisana w naturę systemu ochrony zdrowia psychicznego, gdyż w większości przypadków głównym założeniem tych systemów jest idea, że pewne grupy ludzi mają lub powinny mieć ograniczone możliwości decydowania o własnym losie, a sposobom, w jaki widzą i odczuwają otaczający ich świat, nie można do końca dawać wiary.
Osobom w spektrum autyzmu często odmawia się autorytetu epistemicznego, co oznacza, że ich zdanie oraz posiadana przez nich wiedza są dewaluowane lub wcale nie są brane pod uwagę. Ma to bardzo duże znaczenie w kontekście stawiania diagnoz. Specjaliści w procesie diagnostycznym mogą kierować się uproszczeniami i w ten sposób pomijać wiele ważnych faktów, które są zgłaszane przez osoby autystyczne albo ich otoczenie społeczne. Przykładowo psychiatra, słysząc od rodziców dziecka w spektrum autyzmu, że doświadcza ono wielu trudności w relacjach interpersonalnych, z góry założy, że jest to powiązane z autyzmem i zignoruje przez to sygnały, świadczące o depresji pacjenta, które również mogły wpłynąć na jakość kontaktów z innymi.
Problem występuje też w przypadku badań nad spektrum autyzmu. Świadectwa osób autystycznych są notorycznie pomijane, a ich wkład w przeprowadzenie badań czy interpretowanie wyników jest nadal nikły. Oznacza to, że badania są prowadzone nad osobami w spektrum autyzmu, a nie wraz z nimi, a społeczność ta doświadcza niesprawiedliwości związanej z produkcją wiedzy.
Media społecznościowe również mają swój wkład w konstruowanie przekonań o spektrum autyzmu, choć obraz, który kreują, często nie ma wiele wspólnego z rzeczywistością. Szczególnie tożsamość osób autystycznych narażona jest na wpływ niesprawiedliwości hermeneutycznej. Obecne w mediach narracje są przesiąknięte patologizacją cech autystycznych. Pozostawiają niewiele miejsca na alternatywne spojrzenie i myślenie o autyzmie inaczej niż w kategoriach choroby. W efekcie głównie na tych pojęciach osoby autystyczne mogą opierać swoje rozumienie własnych doświadczeń.
Podsumowując, pojęcie niesprawiedliwości poznawczej skłania nas do przyjrzenia się spektrum autyzmu w nowym świetle. Ogólnoświatowy rozwój wiedzy o spektrum autyzmu, lokalne dyskursy medialne, czy indywidualny rozwój tożsamości to procesy, które wzajemnie na siebie oddziałują. Dlatego, jeśli zależy nam na jakości życia osób autystycznych i przyjęciu sprawiedliwej postawy, warto jest przyglądać się temu, co dzieje się w sferze tworzenia wiedzy.
Tekst stworzony przez stażystkę Kornelię Kłodzińską oraz na podstawie artykułu “O zjawisku niesprawiedliwości poznawczej” Macieja Wodzińskiego.
Czlowiek-i-relacje-czasopismo ISSN 2956-4816 Numer: 2023/2 (3) Wydawca: Fundacja RELACYJNI
